Elekcyjny słowniczek

Z łacińskiego „władza nieograniczona”. W XVII i XVIII wieku szlachta w Polsce używała tego określenia na dążenia kolejnych królów do wzmocnienia władzy królewskiej.

Uważano, że jakakolwiek tego rodzaju próba prowadzi prosto do tyranii i absolutyzmu, w którym, zdaniem szlachty, król skupiałby w swym ręku pełnię władzy. Określenia tego używano jako straszaka, blokując wszelkie reformy ustrojowe w Rzeczpospolitej. 

Był to zbiór niezmiennych praw, które musiał zaprzysiąc każdy elekcyjny król, żeby zostać koronowanym. Stanowiły podstawę ustroju Rzeczpospolitej. Gwarantowały m.in. zachowanie przywilejów szlacheckich, nakazywały królowi co najmniej raz na dwa lata zwoływać sejm, nie pozwalały mu używać tytułu władcy dziedzicznego, gwarantowały szlachcie prawo do wypowiedzenia posłuszeństwa monarsze, który nie wywiązywałby się z przyjętych zobowiązań. Nazwę Artykułów zaczerpnięto od imienia pierwszego króla elekcyjnego, a zatem pierwszego, który musiał je zaprzysiąc, Henryka Walezego.

Uchwała podjęta przez sejm Rzeczpospolitej w 1573 roku, zapewniająca swobodę wyznania szlachcie na terenie całego kraju. Formalnie zapewniała wyznawcom innych religii niż katolicyzm równouprawnienie oraz opiekę państwa. Dokument ten był gwarancją panującej oficjalnie w Rzeczpospolitej tolerancji religijnej. Był bardzo nowoczesny jak na ówczesne warunki europejskie, a dzięki niemu Rzeczpospolita, zwłaszcza w II połowie XVI i I połowie XVII wieku, była wyspą tolerancji na morzu europejskich wojen i konfliktów religijnych, zwaną „krajem bez stosów”.

I choć późniejsza praktyka oraz różnego rodzaju akty prawne ograniczały prawa innowierców na terenie Polski i Litwy, na długi czas Konfederacja warszawska zapewniła w Rzeczpospolitej pokój religijny oraz gwarantowała stabilność w całym wielokulturowym państwie.

Prawo obowiązujące w Rzeczpospolitej, umożliwiające każdemu z posłów na sejmie zerwanie go i unieważnienie wszystkich uchwał na nim podjętych, nawet przed postawieniem formalnego veta. Podjęcie jakiejkolwiek uchwały wymagało więc na sejmie jednomyślności.

Po raz pierwszy z tego prawa skorzystał poseł Władysław Siciński w 1652 roku. Szlachta uzasadniała konieczność funkcjonowania liberum veto argumentem, że gdyby prawie wszyscy posłowie zostali skorumpowani, to ten jeden jedyny nieprzekupiony jest w stanie uratować kraj.

W praktyce liberum veto stało się przyczyną upadku Rzeczpospolitej – w XVIII wieku korzystano z niego prawie na każdym sejmie, przez co nie udało się zreformować państwa. Zniesiono je dopiero w 1791 roku, dzięki Konstytucji 3 Maja. Nazwa oznacza po łacinie „wolne nie pozwalam”.

Ustrój, w którym na czele państwa stoi monarcha wybierany przez społeczeństwo lub jego część. Różni się przede wszystkim od monarchii dziedzicznej, w której kolejny król dziedziczy tron po poprzedniku, najczęściej będąc jego synem lub bliskim krewnym. Obecnie monarchią elekcyjną jest np. Watykan, w którym monarchę (papieża) wybiera konklawe (grono uprawnionych do tego kardynałów).

Zobowiązania, które musiał przedstawić kandydat na króla Rzeczpospolitej, swoisty program wyborczy. Ich treść ustalali uczestnicy sejmu elekcyjnego, za każdym razem inną w odróżnieniu od Artykułów henrykowskich. Nazwa po łacinie oznacza „układy umówione”.

Nazwa, którą często określano umownie Koronę Polską i Wielkie Księstwo Litewskie, połączone ze sobą od połowy XV wieku. Podkreślony był w niej ustrój państwa, czyli demokracja szlachecka, w której dominującą władzę sprawuje szlachta poprzez swoich przedstawicieli (posłów) w parlamencie (sejmie).

Elekcja i koronacja króla za życia jego poprzednika. Czasami dążyli do niej królowie, którzy obawiali się skutków niestabilności państwa i ewentualnych konfliktów między potencjalnymi kandydatami do tronu w czasie bezkrólewia. W Polsce elekcję vivente rege udało się przeprowadzić Zygmuntowi Staremu, a właściwie jego żonie królowej Bonie, na przełomie 1529 i 1530 roku. Później szlachta zaciekle broniła się przed tego rodzaju praktykami, uważając, że podważają ich prawo do swobodnego wyboru króla i zagrażają ustrojowi Rzeczpospolitej jako monarchii elekcyjnej.

Pod koniec panowania Jana Kazimierza wybuchł z tego powodu wielki konflikt pomiędzy królem, który chciał za swojego życia przeprowadzić wybór następcy, a sprzeciwiającą się mu szlachtą. Zakończył się wojną domową, klęską monarchy i w rezultacie jego abdykacją, czyli dobrowolnym zrzeczeniem się tronu. Po łacinie „vivente rege” oznacza „za życia króla”.

Sposób wyboru władcy, charakterystyczny dla Rzeczpospolitej szlacheckiej. Królowie nie dziedziczyli w niej korony po poprzednikach ze swojej dynastii, ale byli wybierani przez głosowanie całej szlachty. Właściwie szlachta wybierała króla w Polsce już od XIV wieku, kiedy sprowadziła do Krakowa Litwina Władysława Jagiełłę. Również w czasach późniejszych króla wybierał w Polsce sejm, tyle że rozważano wyłącznie kandydatów spośród przedstawicieli dynastii jagiellońskiej.

Dopiero po śmierci ostatniego z nich, Zygmunta Augusta, z konieczności zdecydowano się na nowy system, w którym władcę wybierał już nie parlament, ale cała szlachta, tzn. wszyscy szlachcice, którzy przybyli na pole elekcyjne. To właśnie po śmierci Zygmunta Augusta ustalono zasady rządzące wolną elekcją oraz uznano ją za fundament ustroju państwa.

Cały proces rozpoczynano zwołaniem sejmu konwokacyjnego, na którym ustalano datę elekcji oraz tzw. pacta conventa, czyli wymagania, jakie stawiano przed przyszłym królem. Następnie szlachta zjeżdżała do Warszawy.

Pierwsza wolna elekcja odbyła się we wsi Kamion na prawym brzegu Wisły, tuż obok dzisiejszego Parku Skaryszewskiego. Kolejne – na polach Woli, z wyjątkiem elekcji Augusta III, która odbyła się ponownie w Kamionie. Zwykle w elekcji brało udział kilkanaście tysięcy szlachciców. Po dokonaniu wyboru zwoływano w Krakowie sejm koronacyjny, w czasie którego prymas koronował nowego króla.